Rüya ve Gerçek - Toshihiko Izutsu

Bizi çevreleyen ve bizim de kendisine gerçek gözüyle bakmağa alışkın olduğumuz hislerimizle idrâk ettiğimiz âlemden ibâret bu: "gerçek” denen nesne İbn Arabî için, aslında, hayâlden başka bir şey değildir. Bizler hislerimizin aracılığıyla çok sayıda eşyâyı idrâk etmekte, bunları birbirlerinden tefrik etmekte, aklımızla bunlara bir çekidüzen vermekte ve böylece sonuçta, etrafımızda muhkem bir şey te'sîs etmiş olmaktayız. Bu kurduğumuz nesneye de "gerçek” demekte ve bunun da gerçek ve doğru olduğundan kuşku duymamaktayız.

Hâlbuki İbn Arabî'ye göre bu kabil "gerçek”, kelimenin tam anlamıyla gerçek değildir. Başka bir deyimle böyle bir şey, gerçeği itibâriyle Varlık (Vücûd) değildir. Uyumakta olup da eşyâyı rüyasında gören bir kimse için gördüğü eşyâ nasılsa bu hissî âlemde, gerçekliği açısından, Varlık da bize o nisbettedir.

"Bütün insânlar (bu âlemde) uykudadırlar; ancak öldüklerinde bu uykudan uyanırlar” meâlindeki meşhûr bir hadîsden yararlanan İbn Arabî şu mütâlâada bulunmaktadır:

“Âlem bir vehim'den ibârettir; onun gerçek bir varlığı yoktur. Bu ise "hayâl” ile kastedilen şeydir. Yâni sen hayâlinde zannettin ki bu âlem kendi başına buyruk, kendi kendine oluşmuş bir gerçektir; mutlak Gerçek'den (Hakk'dan) hâriç bir varlıktır. Hâlbuki hiç de böyle değildir… Bil ki senin kendin de bir hayâlsin; idrâk ettiğin her bir şey ve "bu ben değilim” dediğin her bir nesne de bir hayâldir. Şu hâlde bütün varlık âlemi de hayâl içinde hayâldir.”

Şu hâlde eğer bizim "gerçek” diye kabûl ettiğimiz, bir rüyâdan başka bir şey değilse yâni Varlık'ın gerçek şekli değil de vehmettiğimiz bir şey ise, bu takdirde ne yapmamız gerekir? Vehmimizde yaşattığımız bu (mevhum) âlemi kesinlikle terk edip bunun dışında tümüyle farklı bir âlemi mi, yâni gerçekten de gerçek olan bir âlemi mi aramamız gerekir? İbn Arabî böyle bir tavır takınmamaktadır; çünkü onun görüşüne göre rüyâ, vehim ve hayâl de yersiz ya da yanlış şeylere değil fakat bir remze (sembole) delâlet etmektedirler.

"Gerçek” denilen şey hiç kuşkusuz hakikî Gerçek değildir; fakat bunun boş ve dayanıksız bir şey olduğu kanısına da kapılmamalıdır. "Gerçek” denilen şey, hakikî Gerçek'in bizzat kendisi olmamakla birlikte onun, hayâl düzeyinde, müphem ve belirsiz bir yansıması yâni başka bir deyimle Gerçek'in bir remiz, bir sembol aracılığıyla sembolik bir temsilidir. Rüyalardaki sembollerin ardındaki gerçek durumu öğrenebilmek için nasıl bu sembolleri yorumluyorsak, gerekli olan da: Gerçek'in hayâl düzeyindeki bir yansıması olan "gerçek” dediğimiz nesneyi de benzer şekilde yorumlamamız, daha doğrusu te'vil ederek aslına rücû' ettirmemizdir.

Yukarıda geçen: "Bütün insanlar (bu âlemde) uykudadırlar; ancak öldüklerinde bu uykudan uyanırlar” mealindeki hadise dayanarak İbn Arabî: "Peygamber bu sözlerle bir kimsenin bu âlemdeki bütün gördüklerinin rüyâ gören bir kimsenin rüyâsı mesâbesinde olduğuna ve te'vîl edilmeleri lâzım geldiğine işâret etmiştir" demektedir.

Rüyâda görülen bizzat gerçek değil fakat onun var olduğu sanılan bir şeklidir. Bütün yapacağımız iş de bunu, orijinal ve hakikî durumuna rücû' ettirmektir. Ve te'vîl de işte budur. Hadîsdeki "ölmek ve uyanmak” ibâreleri de İbn Arabî'nin anlayışına göre, böyle bir te'vîl icrâ etmekten başka bir şey değildir. Şu hâlde buradaki "ölüm” biyolojik bir ölüm anlamında değildir. Bu, bir insânın hislerin ve aklın kösteklerini fırlatıp atması, doğal olayların ördükleri ince remizler perdesinin ardını görmesi gibi mânevî bir olaya; yâni, kısacası fenâ denilen mistik deneyime delâlet etmektedir.

Bir insân uykusundan uyanıp da gerçek gözlerini açarak etrâfına baktığında ne görür? Bu takdirde ne gibi bir senaryo seyreder? İşte bu harikulade sahneyi tasvir etmek ve bunun mâhiyetini açıklamak İbn Arabî'nin başlıca çabasıdır. Uyanık iken gördüğü âlemin tasviri onun dünya görüşünü oluşturmakta, bu âlemin yapısının ve tabiatının teorik açıklaması da onun felsefesini meydana getirmektedir.

Şu hâlde, olayların oluşturdukları perdenin ardında kendini gizleyen ve "Gerçek” denilen şeyi kendine büyük ölçekli bir sembol kılarak var olduğunu îmâ ettiren Nesne nedir? Üstad buna derhâl cevap vermektedir. Bu Mutlak’dır, gerçek olan; Gerçek ya da Mutlak Gerçek'dir ki İbn Arabî buna Hakk demektedir. Buna göre "gerçek” denilen şey yalnızca bir rüyâdan ibâret olmakla birlikte büsbütün de vehim değildir. Bu ise, Mutlak Gerçek'in yâni Hakk'ın özel bir görünüşü, kendi zuhûrunun özel bir biçimi: bir tecellî'sidir. Bu, "fizik ötesi (metafizik) bir temele dayanan bir rüyâ'dır". İbn Arabî: “Varlık ve Oluş (Vücud ve Kevn) âlemi bir hayâl olup gerçekte bu Hakk'ın bizzat kendisi'dir” demektedir.

Böylelikle, kendisine "gerçeklik” yakıştırılan ve çeşitli biçim, özellik ve hâllerden ibâret olan varlık ve oluş âlemi bizâtihi çok renkli bir kuruntu ve hayâl imâlâthânesidir; fakat aynı zamanda da eğer bu farklı biçimler ve özellikler ayrı ayrı bağımsız birer varlık olarak değil de ancak Hakk'ın çeşitli tecellîleri olarak göz önüne alınırlarsa, bu, gene de Gerçek'den başka bir şey değildir. Bunu böyle idrâk eden ise, aslında, Tarîkat'ın (Allah Teâlâ'ya giden yolların) en derin sırlarına erişmiş bir kimse olur.

Yukarıdaki yazı Kaknüs Yayınları’ndan çıkan İbn Arabi’nin Fusus’undaki Anahtar-Kavramlar başlıklı kitaptan alınmıştır. (ss. 21-24)